Yapım İşlerinde Yeni Birim Fiyatın Yeni İş Kalemine Ait Resmi Fiyatın Yüzde Doksanını Aşamayacağı Kuralı

Yapım İşleri Genel Şartnamesinde (YİGŞ) 08.08.2019 tarihinde yapılan değişiklikle 22 nci maddenin beşinci fıkrasına,

“…Ayrıca, yüklenicinin teklifi kapsamında yeni iş kalemi ile benzerlik gösteren iş kaleminin bulunması halinde, bu madde kapsamında hesaplanan yeni birim fiyat; yüklenici tarafından benzerlik gösteren iş kalemi için teklif edilen birim fiyatın, idarece aynı iş kalemi için resmi analiz ve rayiçler de kullanılarak hesaplanan birim fiyata oranı (0,90’ı aşmamak üzere) ile yeni iş kalemine ait resmi analiz ve rayiçler de kullanılarak hesaplanan birim fiyatın çarpılması sonucunda elde edilen tutarı geçemez. Yüklenicinin teklifi kapsamında yeni iş kalemi ile benzerlik gösteren iş kaleminin bulunmaması halinde ise, yeni birim fiyat; yeni iş kalemine ait resmi analiz ve rayiçler de kullanılarak hesaplanan birim fiyatın %90’ını geçemez.”

hükmü eklenmiştir.

Getirilen bu yeni hükmü, kısaca, resmi birim fiyatlar kullanılarak hazırlanan yeni birim fiyatlara “ihale indirimi” uygulanması olarak adlandırmak mümkündür. Yapılan düzenleme iki cümleden oluşmaktadır ve her iki cümle de sadece resmi birim fiyatlarla tespit edilebilen iş kalemlerine özgüdür. Bu bağlamda, aşırı düşük sorgulaması kapsamında verilen rayiçler ile  ticaret ve/veya sanayi odası rayiçleri kullanılarak hazırlanan yeni birim fiyatlar için, bu hükmün uygulanabilirliği yoktur.

1. Teklif kapsamında yeni iş kalemi ile benzerlik gösteren iş kaleminin bulunması hali

YİGŞ’nin 22/5 maddesindeki, “Ayrıca, yüklenicinin teklifi kapsamında yeni iş kalemi ile benzerlik gösteren iş kaleminin bulunması halinde, bu madde kapsamında hesaplanan yeni birim fiyat; yüklenici tarafından benzerlik gösteren iş kalemi için teklif edilen birim fiyatın, idarece aynı iş kalemi için resmi analiz ve rayiçler de kullanılarak hesaplanan birim fiyata oranı (0,90’ı aşmamak üzere) ile yeni iş kalemine ait resmi analiz ve rayiçler de kullanılarak hesaplanan birim fiyatın çarpılması sonucunda elde edilen tutarı geçemez.”

hükmünde, yüklenicinin teklifi kapsamındaki iş kalemlerinden bahsedildiğinden, cümlenin anahtar teslim götürü bedel işler için uygulanabilirliği yoktur.

Diğer taraftan, bu hüküm, uygulamada ortaya çıkan önemli bir sorunu gidermeye yöneliktir. Şöyle ki; YİGŞ’nin değişiklikten önceki halinde, yeni birim fiyat tespitinde yüklenicinin teklifi ekinde idareye verdiği analiz ve rayiçlerin kullanılması öngörülmüştü. 08.08.2019 tarihinde yapılan değişiklikte de bu ifade korunmuştur. Birim fiyat teklif cetvelindeki iş kalemleri için verilen teklifler teklif ekindeki rayiç olmadığından, bunların yeni birim fiyat tespitinde bir kıyaslama unsuru olup olamayacağı tartışmalı idi. Yapılan değişiklik, tereddüte yer vermeyecek şekilde teklif cetvelindeki benzer iş kaleminin yeni birim fiyat tespitinde kullanılmasını zorunlu kılmıştır.

Yapılan düzenleme gereği, yüklenicinin teklifi kapsamında yeni iş kalemi ile benzerlik gösteren iş kaleminin bulunması halinde, teklifte yer alan iş kaleminin teklif fiyatı aynı iş kaleminin resmi birim fiyatına (%25 kâr ve genel gider dahil) oranlanacaktır. Böylelikle yüklenicinin teklifi ile resmi fiyatlar arasında bir kıyaslama yapılacaktır. Bulunan oran 0,90’ı aşmayacak şekilde yeni birim fiyata uygulanacaktır. Bunun sonucu olarak, yüklenicinin teklif fiyatı resmi fiyatlardan yüksek olsa dahi yeni birim fiyata fiili bir “ihale indirimi” uygulanmış olacaktır. Örneğin, oran 0,80 ise aynen; 1,2 ise 0,90 olarak uygulanacaktır.

Bu düzenleme açık bir şekilde yüklenicilerin aleyhinedir. İstekliler çoğu iş kalemlerinde resmi birim fiyatların altında teklif vermekle birlikte, bazı iş kalemlerinde resmi birim fiyatların üzerinde teklif verdikleri de görülmektedir. Söz gelimi, yüklenicinin resmi birim fiyata nazaran %20 fazla teklif verdiği bir iş kalemi yerine benzer nitelikte başka bir iş kaleminin yaptırılmasına karar verildiğinde, ödemeye esas birim fiyat resmi birim fiyatın %90’ını aşamayacağından, yüklenicinin söz konusu iş kaleminde %30 kaybı olacaktır.

Konuya ilişkin olarak Kamu İhale Genel Tebliğinin 53.5. maddesinde şu açıklama yapılmıştır:

“a) Yüklenicinin teklifi kapsamında yeni iş kalemi ile benzerlik gösteren iş kaleminin bulunması halinde, anılan Şartname maddesi uyarınca hesaplanan yeni birim fiyat (YBF); yüklenici tarafından benzerlik gösteren iş kalemi için teklif edilen birim fiyatın (BİTBF), idarece aynı iş kalemi için resmi analiz ve rayiçler de kullanılarak hesaplanan birim fiyata (BİHBF) oranı (0,90’ı aşmamak üzere) ile yeni iş kalemine ait resmi analiz ve rayiçler de kullanılarak hesaplanan birim fiyatın (BF) çarpılması sonucunda elde edilen tutarı geçemez. Bu itibarla, nihai olarak yeni iş kaleminin birim fiyatının hesaplanmasında aşağıdaki formül kullanılır.

YBF: Yeni iş kaleminin birim fiyatı

BF: Resmi analiz ve rayiçler de kullanılarak (%25 oranında kar ve genel gider dahil) hesaplanan yeni iş kalemine ait birim fiyat

BİTBF: Yüklenici tarafından benzerlik gösteren iş kalemi için teklif edilen birim fiyat

BİHBF: İdarece yeni iş kalemine benzerlik gösteren iş kalemi için resmi analiz ve rayiçler de kullanılarak (%25 oranında kar ve genel gider dahil) hesaplanan birim fiyat

Örnek olarak, yeni birim fiyat hesaplanan bir işte; yüklenici tarafından yeni iş kalemine benzerlik gösteren iş kalemi için teklif edilen birim fiyatın 80 TL, idarece aynı iş kalemi için resmi analiz ve rayiçler de kullanılarak hesaplanan birim fiyatın 100 TL, resmi analiz ve rayiçler de kullanılarak hesaplanan yeni iş kalemine ait birim fiyatın 120 TL olduğu bir durumda yeni iş kalemine ait birim fiyatın tespiti yukarıdaki formül kullanılarak aşağıdaki şekilde yapılır.

Bu durumda Yapım İşleri Genel Şartnamesinin 22 nci maddesi uyarınca yeni iş kalemine ait birim fiyatın 105 TL olarak hesaplanması halinde, bu tutar, 96 TL’den büyük olduğu için yeni iş kalemine ait birim fiyat nihai olarak 96 TL olarak belirlenmeli ve hakediş ödemelerinde bu birim fiyat dikkate alınmalıdır.

Öte yandan aynı örnek için yeni iş kalemine ait birim fiyatın 85 TL olarak hesaplanmış olması halinde ise; bu tutar, 96 TL’den küçük olduğu için yeni iş kalemine ait birim fiyat 85 TL olarak belirlenmeli ve hakediş ödemelerinde bu birim fiyat dikkate alınmalıdır.”

Genel Tebliğdeki açıklamayı bir örnek yardımıyla sadeleştirelim:

İşin devamı sırasında birim fiyat teklif cetvelinde yer alan C 40/50 beton sınıfından vazgeçilerek yerine C 50/60 betonu yapılmasına karar verildiğini varsayalım. Tebliğ’deki sayılar üzerinden hareket ederek;  C 40/50 betonu için yüklenicinin teklifi 70 TL, bu iş kaleminin Çevre, Şehircilik ve İklim Değişikliği Bakanlığı resmi birim fiyatı 100 TL, yeni birim fiyat yapılacak  C 50/60 betonunun resmi birim fiyatı 130 TL olsun.

Yüklenicinin teklifinin kâr ve genel gideri içerdiği kabul edildiğinden, kıyaslama yapılırken kâr ve genel gider dahil resmi birim fiyatlar esas alınmaktadır. Tebliğdeki açıklamaları ve formülleri bir yana bırakırsak; yüklenici C 40/50 betonu için resmi birim fiyata nazaran %10’dan daha fazla oranda (%30) indirimli teklif vermiş olduğundan C 50/60 betonu için ödenecek birim fiyat (130x0,70) 91 TL’den fazla olamaz. Diğer taraftan, resmi birim fiyat ile yeni birim fiyat yapıldığında değişiklik yapılabilecek tek kalem kâr ve genel gider karşılığıdır. C 50/60 betonunun kâr ve genel gider hariç fiyatı 130/1,25) 104 TL’dir. Dolayısıyla, sözleşmeye göre kâr ve genel gider %0 bile olsa 91 TL’lik sınır aşılmış olduğundan, yeni birim fiyat nihai olarak 91 TL olarak belirlenecektir.

Aynı örneği biraz değiştirelim ve yüklenicinin C 40/50 betonu için teklifinin 85 TL olduğunu düşünelim. Bu durumda yüklenicinin teklifi %15 indirimli olacaktır; dolayısıyla C 50/60 betonu için ödenecek birim fiyat (130x0,85) 110,50 TL’den fazla olamaz. Sözleşmede kâr ve genel gider oranının %5 olduğu varsayıldığında; yeni birim fiyat (104x1,05) 109,20 TL hesaplanacak ve bu tutar 110,50 TL’nin altında olduğundan ödemeye esas tutar 109,20 TL olmalıdır.

(Tebliğde “aynı örnek için yeni iş kalemine ait birim fiyatın 85 TL olarak hesaplanmış olması halinde ise” denilmiş olmakla birlikte, resmi birim fiyat esas alınarak yapılan yeni birim fiyatta değişiklik yapılabilecek tek kalem kar ve genel gider karşılığıdır ve resmi birim fiyatı 120 TL olan bir iş kaleminin kar ve genel gider hariç fiyatı 96 TL’dir. Dolayısıyla, kar ve genel gider oranı %0 olsa dahi  yeni birim fiyatının 85 TL olarak belirlenmesi mümkün değildir.)

2. Teklif kapsamında yeni iş kalemi ile benzerlik gösteren iş kaleminin bulunmaması hali

YİGŞ’nin 22/5 maddesindeki, “Yüklenicinin teklifi kapsamında yeni iş kalemi ile benzerlik gösteren iş kaleminin bulunmaması halinde ise, yeni birim fiyat; yeni iş kalemine ait resmi analiz ve rayiçler de kullanılarak hesaplanan birim fiyatın %90’ını geçemez.” hükmünün nasıl uygulanacağını açıklamaya geçmeden önce, bu hükmün anahtar teslim götürü bedel sözleşmeleri kapsayıp kapsamadığının tartışılması gerekmektedir.

Hükümde, teklif kapsamında yeni iş kalemi ile benzerlik gösteren iş kaleminin bulunmaması halinden bahsedildiğine göre; hükmün uygulanmasının ön koşulunun teklif kapsamında iş kalemleri olması, dolayısıyla öncelikle birim fiyat sözleşme olması gerektiği, ikinci aşamada bu iş kalemlerinin yeni iş kalemine benzer olup olmadığına bakılması gerektiği düşünülebilir. Anahtar teslim götürü bedel sözleşmelerde yüklenici işin tamamına teklif vermiş olduğundan, sözleşme kapsamındaki iş kalemleri bazında teklifi bulunmamaktadır. Ancak bu durum, hükmün, anahtar teslim götürü bedel sözleşmeler için uygulanmasına engel değildir.

Yüklenicinin teklifi kapsamında yeni iş kalemi ile benzerlik gösteren iş kaleminin bulunmaması hali, zaten anahtar teslim götürü bedel sözleşmelerin doğası gereğidir. Bu hususa ek olarak, düzenlemenin amacına bakmak gerekir. Yukarıda bahsedildiği üzere, bir bütün olarak %90 sınırına ilişkin hükümlerin mahiyeti, resmi birim fiyatlarla yapılan yeni birim fiyatlara bir nevi “ihale indirimi” uygulamaktır. Bu hükmün getiriliş amacının birim fiyat sözleşme ile anahtar teslim götürü bedel sözleşme arasında bir ayırım gözetmeyeceği açıktır. O halde bakılması gereken, yapılan bu düzenlemelerin her iki sözleşme türü açısından uygulanabilir olup olmadığıdır.

Teklif kapsamında benzerlik gösteren iş kalemi bulunması halinin anahtar teslim götürü bedel sözleşmeler için uygulanmasının mümkün olmadığını yukarıda belirtmiştik. Benzerlik gösteren bir iş kaleminin bulunmaması hali ise, anahtar teslim götürü bedel sözleşmeler için tabii bir durumdur. Bir başka ifadeyle, söz konusu hüküm başkaca bir değerlendirmeye gerek kalmaksızın anahtar teslim götürü bedel sözleşmelerde uygulama alanı bulan ve bu sözleşmeleri kapsama alan mahiyettedir. O halde; yeni birim fiyatın, yeni iş kalemine ait resmi analiz ve rayiçler de kullanılarak hesaplanan birim fiyatın %90’ını geçemeyeceği kuralı anahtar teslim götürü bedel sözleşmeler için de uygulanabilir olduğuna ve bir bütün olarak YİGŞ’nin 22 nci maddesindeki düzenlemelerde sözleşme türlerine göre bir ayırıma gidilmediğine göre; hükümdeki kuru ifade yerine, bu hükümle amaçlanana bakmak gerekmektedir. Hüküm, amacı ve uygulanması bakımından her iki sözleşme türüne göre bir farklılık arz etmediğinden, anahtar teslim götürü bedel sözleşmeler için de geçerlidir.

Yeni birim fiyatın, yeni iş kalemine ait resmi analiz ve rayiçler de kullanılarak hesaplanan birim fiyatın %90’ını geçemeyeceği hükmüyle, teklif kapsamında benzer iş kaleminin olmadığı durumlar için resmi birim fiyat üzerinden %10 oranında bir “ihale indirimi” yapılması öngörülmüştür. Resmi birim fiyatların kullanılmadığı durumlarda bu hükmü uygulama imkanı bulunmamaktadır.

Diğer taraftan, her ne kadar yeni iş kalemine ait resmi analiz ve rayiçler de kullanılarak hesaplanan birim fiyatın” denilmişse de, yeni birim fiyatın analizinin hangi yöntemle tespit edildiğinin bir önemi yoktur. Önemli olan, rayicin resmi rayiç olup olmamasıdır. Çünkü resmi analizin %90’ının aşılmaması gibi bir düşünce imalatın yapım yönteminde yani makine, işçilik, malzeme kalemlerinin miktarında indirim yapılması anlamına gelmektedir. Bir başka ifade ile yükleniciden bir imalatı resmi analizdeki miktarlardan daha az makine, işçilik, malzeme kullanarak yapmasını istemektir. Dolayısıyla, %90’ının aşılamayacağı kuralının resmi rayiçlerle sınırlı kabul edilmesi gerekir. Bir işin fiyatına sınır konulması o işte kullanılan malzeme, makine ve işçilik miktarlarının azaltılması olarak değil, bunların rayiçlerine indirim uygulanması olarak anlaşılmalıdır.

Örneğin, yeni birim fiyat puantajlı analiz ve resmi rayiç kullanılarak yapılmışsa analizin resmi analiz olmamasının %90’ının aşılamayacağı kuralının uygulanmasına engel teşkil etmemesi gerekir. Ya da analiz resmi, rayiç aşırı düşük açıklamasından alınmış  ise, aşırı düşük açıklaması kapsamında sunulan rayiç zaten indirimli olduğundan, bu yeni birim fiyatta yüzde doksan kuralı uygulanamaz.

Diğer taraftan, yeni birim fiyat içerisinde resmi analiz ve rayiçlerle birlikte, puantajla tespit edilen analiz, teklif analiz ve rayiç ile ticaret ve/veya sanayi odası rayiçlerinin de bulunduğu  hallerde %90 oranının aşılamayacağı hükmünün nasıl uygulanacağı sorusu akla gelmektedir. Böyle bir durumda, %90’nın geçilemeyeceği ilkesinin yeni birim fiyat içerisinde kaynağı sadece resmi analiz ve rayiçler olan imalat unsurlarına uygulanması gerekmektedir. Bir bütün olarak kıyaslama yapılabilecek resmi birim fiyat olmaması, kıyaslama imkanı olan alt kalemler için söz konusu hükmün uygulanamayacağı anlamına gelmemektedir. Aksi takdirde; resmi birim fiyatı olan iş kalemleri, farklı kaynakların da kullanıldığı paçal (birden fazla iş kaleminin bir araya getirildiği) yöntemle oluşturulan yeni birim fiyatın içine dahil edilerek %90 limiti bertaraf edilebilir.

Konuyu bir örnekle açıklığa kavuşturmaya çalışalım (tüm veriler varsayımsaldır):

Örnek yeni birim fiyat hazırlanırken analizde yer alan imalat unsurları çeşitli kaynaklardan temin edilmiştir. Kaynağı ticaret ve/veya sanayi odası olan rayiçler için herhangi bir işlem yapılmayacaktır (fiyat farkı verilen işlerde Pn katsayısına bölme işlemi yapılması gerekmektedir). Makine miktarının puantajla, rayicinin aşırı düşük sorgulamadan alındığı varsayılmıştır. Aşırı düşük sorgulamada sunulan rayiçler bizzat yüklenicinin teklifinin bir parçası olduğundan ve zaten aşırı düşük sorgulamaya konu edilecek ölçüde düşük kabul edildiğinden; aynen kullanılacaktır.

İşçiliğin miktar ve rayicinin resmi birim fiyatlardan alındığı varsayılmıştır. İşçilik rayicinin kâr ve genel gider dahil resmi fiyatı (resmi fiyatlarda oran %25 olduğu için) 2,50 TL olacaktır; bu tutarın %90’ı 2,25 TL’dir. İşçiliğin yeni birim fiyat içindeki değeri %15 kâr ve genel gider dahil (sözleşmede kâr ve genel gider oranının  %15 olarak belirlendiği varsayılmıştır) 2,30 TL’dir. Yeni birim fiyat resmi birim fiyatın %90’ını aşamayacağından, işçiliğin yeni birim fiyattaki payı 2,25 olmalıdır. Bu tutarı sağlamak için işçilik analizde (2,25/1,15) 1,96 TL olarak yer almalıdır.

Konuya ilişkin olarak Kamu İhale Genel Tebliğinin 53.5. maddesinde şu açıklama yapılmıştır:

“b) Yüklenicinin teklifi kapsamında yeni iş kalemi ile benzerlik gösteren iş kaleminin bulunmaması halinde, yeni birim fiyat (YBF); yeni iş kalemine ait resmi analiz ve rayiçler de kullanılarak hesaplanan birim fiyatın (BF) %90’ını geçemez. Bu itibarla, nihai olarak yeni iş kaleminin birim fiyatının hesaplanmasında aşağıdaki formül kullanılır.

Örnek olarak, resmi analiz ve rayiçler de kullanılarak hesaplanan yeni iş kalemine ait birim fiyatın 120 TL olduğu bir durumda yeni iş kalemine ait birim fiyatın tespiti yukarıdaki formül kullanılarak aşağıdaki şekilde yapılır.

Bu durumda, Yapım İşleri Genel Şartnamesinin 22 nci maddesi uyarınca yeni iş kalemine ait birim fiyatın 110 TL olarak hesaplanması halinde, bu tutar, 108 TL’den büyük olduğu için yeni iş kalemine ait birim fiyat nihai olarak 108 TL olarak belirlenmeli ve hakediş ödemelerinde bu birim fiyat dikkate alınmalıdır.

Öte yandan aynı örnek için yeni iş kalemine ait birim fiyatın 100 TL olarak hesaplanmış olması halinde ise; bu tutar, 108 TL’den küçük olduğu için yeni iş kalemine ait birim fiyat 100 TL olarak belirlenmeli ve hakediş ödemelerinde bu birim fiyat dikkate alınmalıdır.”

Özet olarak ifade etmek gerekirse; müstakil veya paçal (karma) olarak hazırlanmasına bakılmaksızın yeni birim fiyat tespitinde resmi rayiçlerin kullanılması halinde bu rayiç resmi rayicin %90’ını aşamayacaktır.